[ Pobierz całość w formacie PDF ]

swego dobytku.
Co zatem decydowało o tym, że lokalna społeczność w sprzyjających po temu
okolicznościach typowała jedną ze współmieszkanek na wspólniczkę czarta i wydawała nań
wyrok? Przede wszystkim przekonanie grupy o tym, że dana kobieta używa określonych
praktyk czarowskich przeciw członkom lokalnej społeczności. Szkodzenie innym było
podstawowym wyróżnikiem działań magicznych czarownicy, podczas gdy inni stosowali je
dla swego tylko pożytku. Nie bez kozery postawione przed sąd czarownice, odpierając
stawiane im zarzuty podkreślały, że stosowały rozmaite praktyki czarowskie tylko w
odniesieniu do siebie, nie mając zamiaru skierować ich przeciw swym pobratymcom. Skoro
jednak większości zabiegów magicznych dokonywano w ciszy i odosobnieniu należało
wyodrębnić pewne cechy - znamiona, świadczące o tym, że ktoś z mieszkańców najbliższej
okolicy para się magią złośliwą i próbuje z ukrycia zgładzić swoich współziomków. Dogodną
po temu metodą było zestawianie cech osobniczych poszczególnych kobiet, posądzonych o
czarowstwo ze stereotypem czarownicy. Wiadomo było, że różnego rodzaju plagi są sprawką
wspólniczek szatana. Jeśli więc w sposób nieuzasadniony komuś nie wiodło się od pewnego
czasu, a wieść gminna niosła, że to niechybnie następstwo działań czarownicy, człowiek taki
szukał wokół siebie osoby mogącej wiedz
mą się okazać. I znajdował ją. Z drugiej strony,
często zdarzało się, że ludzie, zdając sobie sprawę z uwarunkowań społecznych,
obowiązujących w danej grupie (wieś, miasteczko) decydowali się, wykorzystając ustalony
już wzorzec postępowania przeciw czarownicom, pozbyć się nieprzyjaznych sobie osób.
W świetle wyżej podanych informacji, sędziowie z procesów czarownic nie zawsze
muszą się okazać bezmyślnymi potworami, czyhającymi na krew wspólniczek szatana. Choć
nie byli to ludzie o wybitnych intelektach i nie stronili od kieliszka, nie można im odmówić
zdolności nieraz bardzo przemyślnego prowadzenia procesu oraz możliwości logicznego
myślenia. Ich postępowanie było zdeterminowane przez otaczające ich realia. Warunki w
słabo scentralizowanej Rzeczypospolitej epoki wczesnonowożytnej wymagały od
mieszkańców małych miasteczek samodzielnego uformowania miejscowych organów
wymiaru sprawiedliwości. Na stanowiska sędziowskie starano się zapewne wyłonić
najgodniejszych; ludzi, którzy byli w stanie sprawnie dokonywać określonego rodzaju
spekulacji myślowych. Zdawano sobie sprawę, że o istotnej wartości sędziego stanowi
zdolność prawidłowej oceny faktów. Odrębną kwestią pozostaje jaki był w istocie ich pułap
możliwości rzetelnego, w naszym pojęciu, rozpatrzenia i osądzenia sprawy, skoro ówczesna
obyczajowość pozwalała na picie w sądzie, a słabo jeszcze rozwinięta kryminalistyka
utrudniała dotarcie do prawdy. Niezwykle istotna była także postawa pana miasta czy wsi, w
której odbywał się proces. Jeżeli życzył on sobie wyroku skazującego, ława sędziowska nie
miała możliwości oprzeć się jego woli, gdyż ławnicy w miastach prywatnych zajmowali swe
stanowiska za przyzwoleniem właścicieli. Uzależnieni od łaski pańskiej, broniący swych
dochodów (rajcy i ławnicy byli zwolnieni z podatków do szkatuły miejskiej) oraz pozycji
społecznej byli w stanie zrobić wszystko, aby wyjść cało z opresji.
Summary
A picture of Polish witch-hunting built up by B. Baranowski is not very reliable. As
many exponents of the old historiography of the subject B. Baranowski presented it in
18
enormous proportions. In fact, Polish witch-hunting was much more composed than we could
expect. Judges were not as great monsters as we could suppose after reading Baranowski s
Procesy czarownic.
There were a lot of women called witches in Poland on the turn of the 18th century. Court
documents shows that Polish people often used the word - witch as a common invective in
their quarrels. It was a really dangerous word - lots of lethal rumours had the beginning in
exchanging of abuses between neighbours. People knew that a good reputation was a base of
their safety, and the best way for stilling gossips was a court trial. Therefore, in spite of death
penalty for witchcraft they confessed ahead of judges and the whole community that their
neighbours had called them witches or wizards during the last quarrel. They believed that
court would pass a fair judgement and clear their honour. Polish courts treated this kind of
gossips as not very serious accusation of witchcraft. In the eye of the law such cases were suits
for libel and the most common sentence in this kind of trials was a fine.
To put a woman to the stake in early modern Poland it was not enough to call her witch.
Not everyone was a witch in the eye of the law and in the opinion of acquaintances.
Everybody knew some magic practices and used them to make life better and easier, probably
judges too. But, the real witch was this one who spoiled the whole neighbourhood.
19
1
Por. E. Potkowski, Dzieje czarownicy - od historiografii problemu do antropologii historycznej [w:] Pochwała
historii powszechnej. Księga ofiarowana prof. A. Bartnickiemu, Warszawa 1996, s. 61 - 62.
2
B. Baranowski, O hultajach, wiedz
mach i wszetecznicach. Szkice z obyczajów XVII i XVIII wieku, A
ódz
1963;
idem, Pożegnanie z diabłem i czarownicą, A
ódz
1969; Poza pracami B. Baranowskiego ukazało się kilka
interesujących artykułów. Najciekawsze z nich są autorstwa G. Adamczewskiej ( Magiczna broń i jej rola w
walce między wsią a dworem w Sieradzkiem w XVII i XVIII w.,  A
ódzkie Studia Etnograficzne , t. V, 1963, s.
5-16 ) oraz B. Janiszewskiej - Mincer (Bydgoski proces o czary w 1638 roku,  Prace Komisji Historii , III,
Seria C, nr 4, Bydgoszcz 1966, s.105 - 124 ).
3
Zob. B. Baranowski, Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku, A
ódz
1952, s. 30 - 31.
4
Artykuł ten powstał w oparciu o zasoby archiwalne Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.
Możliwości dotarcia do zespołów ksiąg miejskich, na które powoływał się B. Baranowski są dziś bardzo
ograniczone. Ich stan zachowania jest bardzo zły, dlatego wyłączono je z udostępniania. Jedyna księga, do której
odwoływał się w przypisach B. Baranowski, którą udało mi się przejrzeć to miejska księga wartska (AGAD,
Warta, sygn. 48), adres bibliograficzny z przypisu 32 podajemy za G. Adamczewską, op. cit. Moje obserwacje są
wysoce niepokojące, wziąwszy pod uwagę, że mogłam zweryfikować tylko jedną księgę spośród wielu.
Wątpliwości wzbudza przyp. 7, s. 100 i przyp. 2, s. 111. Wbrew temu, co twierdzi B. Baranowski, w miejskiej
księdze wartskiej (AGAD, Warta, sygn. 48.) na karcie 177 i 101 nie ma ani słowa o polowaniu na czarownice.
5
AGAD, Warta, sygn. 48, k.43.
6
Terminologia B. Baranowskiego.
7
B. Baranowski, Procesy..., s. 82.
8 [ Pobierz całość w formacie PDF ]