[ Pobierz całość w formacie PDF ]

przywracano ład życia rodzinnego i społecznego %7łydów polskich.
W 1651 roku na Ukrainie ponownie wybuchły walki. W 1654 roku kozacki hetman
Bohdan Chmielnicki zawarł sojusz z Rosją. Wojska rosyjskie spustoszyły Białoruś i Litwę
26
(1654-1656). Rosjanie zgładzili większość tamtejszych gmin żydowskich. W samym
Wilnie zginęło 25 tysięcy, a w Lublinie 2 tysiące %7łydów.
W 1656 roku wojska szwedzkie najechały na Polskę (wojna trwała 1655-1660).
Szwedzi spustoszyli gminy żydowskie w Wielkopolsce i Małopolsce. Ale również i Polacy
prześladowali %7łydów. Hetman Czarnecki, bohaterska walczący ze Szwedami, mordował
%7łydów, których oskarżył o sprzyjanie najez
dz
com.
Cała Polska przedstawiała obraz krwawego pobojowiska, przez które przechodziły
wojska rosyjskie, polskie, kozackie, pruskie, szwedzkie, a następnie księcia Rakoczego
(Siedmiogród). Wszyscy oni walczyli ze sobą nawzajem, a jednocześnie rabowali i
mordowali %7łydów. Wielu polskich %7łydów uciekło w stronę Gdańska, a następnie przez
Hamburg do Amsterdamu, skąd kierowano ich do osiedlenia w niemieckich miastach nad
Renem. Ku południowi uciekali na Morawy i Czechy, a następnie przez Węgry i Austrię
do Włoch. Liczba i nędza żydowskich uciekinierów z Polski była tak ogromna, że
wszystkie europejskie gminy przeznaczyły część swoich funduszy na pomoc.
Ogólną liczbę ofiar żydowskich w latach 1648-1656 ocenia się na około 125 tysięcy
zamordowanych.
Dla żydostwa europejskiego pogromy kozackie i kolejne wojny w Polsce miały
przełomowe znaczenie. Za sprawą uchodz
ców, dorobek umysłowy %7łydów polskich stał
się dostępny dla wszystkich gmin europejskich. W uznaniu wiedzy talmudycznej, urzędy
rabinów najczęściej powierzano %7łydom polskim. W owym czasie, na Morawach osiedli
Efraim Kohen i Sabbataj Kohen, w Amsterdamie osiadł Mojżesz Ribkes, we Frankfurcie
osiadł Aron Kajdanower, w Metz Mojżesz Kohen. Ci wybitni polscy talmudyści narzucili
innym gminom swoją pobożność i swojego ducha. Bardzo często spoglądali z poczuciem
wyższości na rabinów niemieckich i portugalskich. Każdy, kto chciał gruntownie
studiować wiedzę talmudyczno-rabiniczną udawał się do polskich talmudystów.
%7łartowano z "Polaków", lecz we wszystkim ich słuchano.
Wybitnym rabinem działającym wówczas na polskich ziemiach, był rabin Dawid ben
Szmuel Halewi - Taz (1586-1667). Urodził się we Włodzimierzu Wołyńskim, a kształcił na
jesziwie krakowskiej u rabina Joela Sirkesa. Był rabinem w Poznaniu, Ostrowie i Lwowie.
Gdy wybuchła wojna kozacka, Halewi uciekł przed pogromami na Morawy, skąd powrócił
do Polski w 1654 roku. Przed Kozakami i wojskami rosyjskimi uciekali z Polski również i
inni żydowscy uczeni. Rabin Szabtaj ben Meir Hakohen - Szach (1621-1662),
pochodzący z Litwy, uciekł wówczas do Czech, gdzie został rabinem Holeschau na
Morawach.
Na polskich ziemiach, w Kaliszu, działał także rabin Abraham Halewi Gombiner (1634-
1682), który napisał komentarz "Tarcza Abrahama" (hebr. "Magen Awraham") do "Orach
Chajim".
Po 1660 roku król Jan Kazimierz, a także magnaci polsko-litewscy rozpoczęli
odbudowę zrujnowanych miast. W tym celu usilnie popierali osadnictwo żydowskie. W
przeciwieństwie do poprzedniego okresu, popierali je również mieszkańcy małych miast i
27
miasteczek rolniczych. Natomiast w dużych miastach wciąż utrzymywała się niechęć
mieszczaństwa, która wybuchała w tumultach i pogromach.
W owym czasie handel żydowski ustał prawie zupełnie. Zanikł handel hurtowy, ustał
prawie zupełnie handel zagraniczny i dalekosiężny. %7łydowscy kupcy działali jedynie jako
drobni lokalni handlarze. %7ływszą działalność przejawiali jedynie kupcy z Leszna,
Zamościa i Brodów. Dopiero od 1660 roku rozpoczęła się powolna odbudowa handlu
żydowskiego. Zmalała również rola arendy w życiu ekonomicznym %7łydów. Tylko nieliczni
magnaci i szlachta korzystali z pomocy żydowskich arendarzy w zarządzaniu większymi
majątkami ziemskimi. Również działalność kredytowo-finansowa ustała. Jedynie drobni
żydowscy lichwiarze działali w nielicznych nie dotkniętych wojną miastach. Jednakże do
pobudzenia działalności gospodarczej niezbędnymi były kredyty, dlatego w 1661 roku
zdecydowano, że kahał będzie pełnił funkcję tymczasowego banku. W ten sposób
nastąpiło ożywienie żydowskiego rzemiosła, które umiało przystosować się do bardzo
ciężkich warunków. Rzemieślnicy korzystali z poparcia większości monarchów polsko-
litewskich, wojewodów i podwojewodów oraz części magnatów i średniej szlachty.
W 1664 roku fanatyczni chrześcijańscy studenci uczelni jezuickiej we Lwowie
zaatakowali żydowskie getto. W pogromie zginęło 100 %7łydów. Natomiast w Krakowie
publicznie spalono za bluz
nierstwo żydowskiego aptekarza R. Matathie.
W latach 1669-1673 w Rzeczypospolitej panował król Michał Korybut Wiśniowiecki
(1640-1673).
W drugiej połowie XVII wieku pojawił się spór pomiędzy władzami kahału ziemskiego w
Krakowie a podległymi gminami filialnymi. Zadłużeni po zniszczeniach wojennych %7łydzi
krakowscy usiłowali przerzucić część długów na gminy ziemstwa. W wyniku sporu, w
1670 roku kahał krakowski stracił panowanie nad podległymi filiami i stał się
samodzielnym kahałem.
Jest cechą charakterystyczną, że w tych powojennych czasach nastąpiła znaczna
decentralizacja żydowskich władz samorządowych. Zmieniła się też zasadniczo ich
lokalizacja i podległość władzom administracji państwowej.
W 1670 roku Waad Litwy, a w 1673 roku Waad Korony wprowadził tak zwaną chazakę
kredytową. Chodziło o zezwolenie zarządom gminy na branie i udzielanie %7łydom
pożyczek. W ten sposób zabezpieczono %7łydów przed ewentualną koniecznością
zapożyczenia się u chrześcijan. Istniejące wówczas przepisy prawne przewidywały
bowiem zbiorową odpowiedzialność zarządów gmin żydowskich w razie ogłoszenia
bankructwa każdego z ich członków. W ten sposób chrześcijańscy wierzyciele mogli
żądać konfiskaty majątku gminy, uwięzienia członków zarządu, a nawet zamknięcia
synagogi do czasu zwrócenia długu wraz z należnymi odsetkami.
Dodatkowo pojawiło się zjawisko masowego lokowania pieniędzy w bankach kahalnych i
samorządowych wyższego stopnia (ziemstw i waadów) przez magnatów, szlachtę i kler
katolicki. Po prostu szlachta i duchowieństwa nie dysponowały chrześcijańskimi
bankami, i dlatego powierzali swoje pieniądze %7łydom. Gromadzone środki finansowe
28
musiały być gdzieś inwestowane, dlatego kahały zaczęły nadawać prawo do udzielania i
zaciągania pożyczek najbogatszym członkom gminy, protegowanym przez panów
dziedzicznych lub starostów miast królewskich. W ten sposób wytworzyła się oligarchia
kahalna, która nie dopuszczała do podziału zysków w gminie dla rosnącej w liczbę
biedoty. Zdarzało się, że kahał niesprawiedliwie dzielił obciążenia podatkowe i przerodził
się w "instrument wewnątrz żydowskiego wyzysku". Nie było już tylu silnych
ekonomicznie %7łydów, co przedtem, a przepaść między nędzą i bogactwem stawała się
coraz większa.
W latach 1674-1696 w Rzeczypospolitej panował król Jan III Sobieski (1629-1696),
który odnosił się przychylnie do %7łydów.
Król miał swojego zaufanego %7łyda, Becalela Jakuba syna Natana, przewodniczącego
gminy w %7łółkwi, w rodzinnym miasteczku Sobieskich. Król zaciągał porad Becalela w
sprawach finansowo-ekonomicznych. Około 1676 roku Becalel został głównym celnikiem
na Rusi Czerwonej i w województwie podolskim. Rezydował na stałe we Lwowie i
zatrudniał wielu %7łydów, co wywołało rozdrażnienie szlachty, zaniepokojonej wzrostem
wpływów żydowskich. Szlachta zażądała, by król zrezygnował z usług Becalela, a
dzierżawę komór celnych powierzył osobom szlacheckiego pochodzenia. Pod naciskiem [ Pobierz całość w formacie PDF ]